ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΙΑ;

Στο πλαίσιο του μαθήματος Θεάτρου Σκιών του τμήματος Θεατρικών Σπουδών ΕΚΠΑ, κληθήκαμε να παρουσιάσουμε σύντομα ένα βιβλίο σε σχέση με το αντικείμενο του μαθήματος. Ανέλαβα, λόγω του όγκου του βιβλίου, να παρουσιάσω ένα κεφάλαιο από τον τόμο « Καραγκιόζης Πρόσφυγας» του Αθανάσιου Φωτιάδη που εκδόθηκε το 1977 από τις εκδόσεις Gutenberg. Πρόκειται για ένα βιβλίο-ανθολόγιο στο οποίο ο συγγραφέας έχει συλλέξει διάφορα κομμάτια και τα παραθέτει με αρκετό σπάνιο οπτικό υλικό. Σε αυτό ξεκινά με μια αναδρομή μέσα από την ιστορία της προέλευσης του Καραγκιοζ ή Καραγκιόζη, ορισμοί για το όνομά του και την καταγωγή, η εξελιξη και σχέση του με το αρχαίο δράμα, το θέατρο και τον κινηματογράφο, διαφορές ανάμεσα στα είδη των θεάτρων σκιών σε Ανατολή και Δύση αλλά και εσωτερικά. Ο συγγραφέας συγκρίνει τα ελληνικά και τουρκικά λαογραφικά στοιχεία κυρίως. Παρουσιάζονται επίσης, κείμενα θεατρικων έργων, ένθετα από εφημερίδες, σχετικά άρθρα, πηγές και κόμικ, αρχεία τηλεοπτικά, θεατρικά και κινηματογραφικά που σχετίζονται με τον Καραγκιόζη.  Το βιβλίο είναι ένας θησαυρός από το πολύ και διαφορετικό υλικό που περιέχει. Δυστυχώς όμως, και παρότι πολλές πηγές και αξιόλογοι άνθρωποι του χώρου της φιλολογίας ή και μελετητές του θεάτρου σκιών αναφέρονται , δεν είναι καλή η οργάνωση του υλικού,  πράγμα που κάνει δύσκολη την αναζήτηση, την επιστημονική μελέτη  και στο τέλος και την απόλαυση, αφού ο αναγνώστης χάνεται εύκολα στον τεράστιο όγκο πληροφορίας. Παρά το τελευταίο, είναι ένα πολύτιμο βιβλίο και σίγουρα χρήσιμο. Εγώ εστίασα το ενδιαφέρον μου σε ένα κεφάλαιο,  για τους παραπάνω λόγους και το κριτήριό μου ήταν τι μου φαινόταν πιο ενδιαφέρον να μοιραστώ με τους συμφοιτητές-συναδέλφους αλλά και τι φέρει γόνιμο έδαφος για συζήτηση. Το κεφάλαιο αυτό λοιπόν, είναι το «Κοινωνική διαμαρτυρία ο Καραγκιόζης; Υβρίδιο για μια κοινωνιολογία του Θεάτρου Σκιών» και παρακάτω ακολουθεί ένα σχετικό κείμενο σύντομης παρουσίασής του.

 

Ο φιλόλογος Γ. Ιωάννου υποστηρίζει πως «ο καραγκιόζης περικλείει το νόημα της συνεχούς και ενεργού κοινωνικής διαμαρτυρίας». Κατα τον Τούρκο καθηγητή, Σιγιαβουσγκιλ, ο Καραγκιόζ είναι  «το σύμβολο του καλοκάγαθου λαουτζίκου που αντέχει στον πόνο, που είναι πιστός, λιτοδίαιτος, που προσέχει ό,τι γινεται γύρω του και αντί να γκρινιάζει άσκοπα, εξωτερικεύει τη δυσαρέσκειά του με μια ιστοριούλα που θα σκαρφιστεί, μ’ένα σατιρικό ανέκδοτο που μοιάζει σαν προειδοποίηση.»  Κατά το Β. Ρώτα είναι «ξεζουμισμένος από την σάτιρά του, γιατί δεν έχει καμμιά ελευθερία, ανίκανος να εξελιχθεί έξω από την παράδοση, ελεεινά μικρός και φτωχός και κακόμοιρος πλάι στο σύγχρονο θέατρο σκιών, τον κινηματογράφο…»

Κατά τον θεατρολόγο και θρησκειολόγο σοβιετικό, Ανατόλ Λουνατοάρσκι όταν είδε στην Αθήνα Καραγκιόζη: «Τι όργανο για προπαγάνδα, το περίεργο αυτό λαικό θέατρο!»

Στο βιβλίο, ο συγγραφέας θέτει διάφορα επιχειρήματα για να καταλήξει στο ότι δεν υπάρχει ενεργή διαμαρτυρία στον Καραγκιόζη. Και αυτό συνοπτικά, γιατί ο Καραγκιόζης ασχολείται συνεχώς με τη δική του πείνα κι αυτό είναι και το κίνητρο των πράξεων του, αλλά ταυτόχρονα δεν πρόκειται για αίτημα κοινωνικό, αφού μόνος του φωνάζει ότι πεινάει ή έστω με το κολλητήρι. Δεν είναι μια ενεργή συγκροτημένη μορφή διαμαρτυρίας αν δεν είναι πάνω από ένα άτομο αυτό που ακούγεται να δηλώνει κάτι, λέει ο συγγραφέας. Επίσης, στηρίζει πως η πλειοψηφία των καραγκιοζοπαιχτών δεν συμβαδίζουν με τα προβλήματα και τις ευαισθησίες τις οποίες περιέχει μια κοινωνική διαμαρτυρία σε πολιτικό πλαίσιο. Συγκεκριμένα, λέει, πως είχαν και οικονομική στήριξη και ως παιδιά του λαού της εποχής ειχαν δεξιές ή και βασιλόφρονες τάσεις που υποστηρίζονταν από συνεχή επίβλεψη της Αστυνομίας. Στο πλαίσιο αυτό, μια κοινωνική διαμαρτυρία δεν μπορεί να υφίσταται.

Είναι ο Καραγκιόζης ασυμβίβαστος είναι απλά πειναλέος;

Οι απόψεις το Βαβανάτσου στηρίζουν πως δεν κάνει κοινωνική διαμαρτυρία,αλλά πως υπάρχει κοινωνική αξία στην ανάπτυξη του θεάτρου αυτού σύμφωνα με την εξέλιξη της αστικής ζωής της Αθήνας αλλά και των άλλων τεχνών, σε κόντρα στην αριστοκρατία και τις τάξεις, την επιμονή στο λαικό, αναφέρει λόγια του Πολίτη και ιστορικές διαφορές στην ανάπτυξη Δύσης και Ανατολής.

Από την άλλη, ο Γ.Ιωάννου, την εποχή της δικτατορίας,  λέει πως ο Καραγκιόζης και οι όμοιοι του, έσπαζαν στο ξύλο την πατροπαράδοτη εκτελεστική εξουσία. Επίσης, ο Γιάννης Σιδέρης, αναφέρει με λανθάνοντα τρόπο πως στην ουσία το θεατρο σκιών κάνει μια αντίσταση. Αντίσταση στο χρόνο και αντιπαράθεση στην μέηνστρημ δυτική κουλτούρα συνεχίζοντας να μεταφέρει ήθη και έθιμα από ένα ανατολίτικο παρελθόν. Μπορεί να είναι, λοιπόν, διαμαρτυρία απέναντι στις άλλες τέχνες που κυριαρχούν, αντίσταση στη μαζική κουλτούρα και σάτιρα αυτής. Ταυτόχρονα όμως και όχι μόνο ως φορέας του εαυτού του, το θέατρο αυτό περιέχει κατά τη γνώμη μου στοιχεία κοινωνικής διαμαρτυρίας που ο ίδιος ο Καραγκιόζης και άλλοι ήρωες πρεσβεύουν. Όχι επειδή δεν κοιτούν το συμφέρον τους ή επειδή δεν ταυτίζονται με το λαικό αίσθημα ή επειδή είναι συγκεντρωμένοι σε ένα σκοπό ή επειδή ζητούν αλλαγή, αλλά γιατί έστω και μέσα από την αμορφωσιά και την αθωότητά που μπορεί να κρύβεται σε μια κουτοπονηριά, διαμαρτύρονται σε ανθρώπινο επίπεδο για πράγματα που όλοι οι άνθρωποι θα ήθελαν να εκφραστούν. Όπως η πείνα, η φτώχεια, ο έρωτας, η αδικία πολιτικά και κοινωνικά κοκ. Αποδίδεται με ένα τρόπο θετικό και χιουμοριστικό,που κατά τη γνώμη μου είναι πολύ τρυφερός και ζωτικός. Κι αυτό σαν στοιχεία σε ένα πλαίσιο, όπου το κοινό είναι πιεσμένο και γεμάτο προβλήματα είναι αντιδραστικό και ανακουφιστικό.

Στην τελική αυτό που διακρίνει κανείς στον Καραγκιόζη ειναι αφοσίωση στην ανθρώπινη συνύπραξη – και αν αυτό δεν είναι κοινωνική διαμαρτυρία, τότε τί είναι;

 

ΕΥΤΥΧΙΑ ΙΩΣΗΦΙΔΟΥ

 

Υποσημείωση: Σε αυτό το λινκ των εκδόσεων, μπορείτε να βρείτε περίληψη και αναλυτικά τα περιεχόμενα κεφάλαια του τόμου. http://www.dardanosnet.gr/book_details.php?id=1485